GERONTOLOJİK BAKIŞ

Telomer; Biyolojik yaşın göstergesi mi

PROF. DR. Phil. Habil. İSMAİL TUFAN

Son yıllarda araştırmacılar dikkatlerini “telomer” denilen “biomarker” üzerinde yoğunlaştırdı. Telomerler, kromozomların adeta koruyucu başlığı gibidir. Bunların değişimi insanın biyolojik yaşı hakkında oldukça güvenilir bilgiye erişmeyi sağlamaktadır (Brenner, Mons, Perna ve Schöttker, 2016).

Hücrelerimizin her kromozomunun üzerinde adeta koruyucu bir başlık gibi “telomer” yer alır. Telomerler genetik molekül DNA’nın sayısız defa art arda dizilmiş olan bölümlerinden oluşur. İnsan DNA’sının bir bölümü örneğin “TTAGGG” harflerinin sıralamasından meydana gelir ve bu DNA bölümü birkaç bin defa tekrarlanır. Telomerlerin uzunluğu kişiden kişiye değişir ve genetik faktörler tarafından belirlenir. Fakat her hücre bölünmesinde DNA’nın koruyucu başlığı olarak tanımladığımız telomerler bir parça kısalır. Önceden belirli kritik telomer uzunluğunun altına inildiğinde hücre yaşlılığı (senescence) başlar. Artık hücre bölünme kabiliyetini yitirir ve yaşlanmaya başlar.

Bilim insanları uzun süredir telomerlere büyük ilgiyle yaklaşmaktadır. Araştırmacılar örneğin insan telomerlerinin yılda ortalama 25 baz çifti (genetik molekül DNA’nın yapı taşları) kadar kısaldığını ve çevre faktörlerinin veya yaşam biçiminin olumsuz etkileri ile telomerlerin daha hızlı kısaldıklarını tespit ettiler. Telomerler, kronolojik yaşın yanı sıra genetik, çevresel ve yaşam tarzı faktörlerinin etkisini yansıttığından, bireyin biyolojik durumunu tek başına kronolojik yaştan daha kesin olarak karakterize ederler. Bu nedenle telomerler yaşlanmayı gösteren biomarkerler arasında en önemli adaylardan biridir.

Telomerlerin uzunluğunu ve dolayısıyla yaşlanmayı hangi faktörler etkiliyor? Araştırmacılar son zamanlarda bu sorunun cevabını verebilmek için büyük bir çaba harcadı. Örneğin aşırı kilonun ve aşırı alkol tüketiminin telomer uzunluğuna etki ettiklerini kanıtladılar. Bunun yanı sıra sosyal statüsü ve eğitim düzeyi düşük insanların telomerlerinin sosyal statüsü ve eğitim düzeyi yüksek insanların telomerlerinden daha kısa olduğunu tespit ettiler. Öte yandan yüksek kan şekeri ve kolesterol değerlerinin, yüksek tansiyonun ve kronik iltihaplı hastalıkların telomer uzunluğuna olumsuz etkilerini de keşfettiler.

Almanya’nın Heidelberg ilinde yapılan bir araştırmada, yaşı 50 ve 75 arasında 3600 kişinin telomerlerinin uzunluğuna nikotin tüketiminin etkisi incelendi. Düzenli şekilde sigara kullanan deneklerin ortalama telomer uzunluğunun düzenli olarak sigara kullanmayanların ortalama telomer uzunluğundan daha kısa olduğunu belirlediler. Öte yandan düzenli sigara kullananlarda “günde ne kadar” sigara tüketildiğine bağlı olarak ortalama telomer uzunluğunun değiştiğini, günde tüketilen sigara sayısı yükseldikçe telomer uzunluğunun daha hızlı kısaldığını belirlediler. Muhtemelen sigarayı bırakan kişiler telomer kısalmasını önleyebilirler. Belirtilen araştırmanın sonuçlarına göre daha önce sigara kullanmış (bugün artık sigarayı bırakmış) olan kişilerin hâlâ sigara kullanan kişilere göre telomerlerinin daha uzun olduğunu gördüler. Ayrıca sigarayı bırakmanın üzerinden geçen sürenin de telomer uzunluğuna etki ettiği tespit edildi ve sigarayı bırakmanın üzerinden geçen süre uzadıkça telomer uzunluğu da artmaktadır.

Telomer uzunluğunun aynı zamanda yaşlanma ve ölüm riski hakkında öngörü ortaya koymaya da yaradığı birkaç Danimarkalı bilim insanı tarafından ortaya konulmuştur. Yaklaşık 65000 kişinin telomer uzunluğu belirlenmiş ve denekler yaklaşık 7 yıl boyunca takip edilmiştir. Bu gözlemlerden hareket ederek, telomer uzunluğu ve ölüm riski arasında bağlantı olduğu sonucuna varılmıştır. En kısa telomerlere sahip kişilerin en uzun telomerlere sahip kişilere kıyasla ölüm riskinin %40 daha yüksek olduğu belirlenmiştir.

Kaynakça

Brenner, H., Mons, U., Perna, L., & Schöttker, B. (2016). Moleküle, die das Alter verraten. Baden-Württemberg Stiftung içinde, 100! Was die Wissenschaft vom Altern weiß. Hirzel Verlag.