Fasıl ne değildir?

Haftanın bir ya da birkaç günü “fasıl” eşliğinde birkaç kadeh ya da duble içki yuvarlamaya gidenlerimiz az değil. Tanıtım broşürlerinde ya da lokanta kapılarında “haftanın şu günleri fasıl” ilanına çok rastlıyoruz.  Lokantada sanatçılar çalıp söylüyor. En iyimser topluluk bir utçu, bir kemancı, bir kanuncu bir darbukacıdan oluşmakta. Darbukacılar genelde hem ritim tutuyor hem şarkı söylüyor. Programların “ağır takılan”lara has olanları, klasik şarkılarla başlayıp akşamın ilerleyen saatlerinde önce kıpırdatıp sonra oynatmaya başlayan hareketli parçaların söylendiği Sanat Müziği programları şeklinde gerçekleşiyor.

Karaferyalı müzisyen kardeşlerimden Fehmi As, sohbetlerimizden birinde bu programların “fasıl”la bir alakasının olmadığından yakındı.

Onları eğlendirmek adına her gece yüzlerce insanın kaprisini çeken müzisyen kardeşlerimin emeğinin küçümsenmesine razı olamasam da bu programların “fasıl”la, fasıl programlarındaki disiplin ve düzeyle alakasının olmadığı konusuna ben de katılıyorum. Meyhanede “fasıl” programına soyunmanın akla yatkın olmayışı da işin bir başka yanı. Türk Sanat Müziği parçalarının belli bir sıraya göre, eğlendirme amacı da gözden kaçırılmadan icra edilmesi en doğrusu. Bu konuda geçmişin gazino programlarından esinlenilebilir.

Fasıl’ın ne demek olduğunu onun üstatlarından birinden dinledikten sonra lokanta ya da meyhanelerde müşterinin eğlendirilmesine yönelik sanat müziği ağırlıklı programların kendi adıyla adlandırılması gereğine sizin de katılacağınıza inanıyorum.

Fasıl Nedir?

T.R.T Ankara Radyosu Fasıl Şefi Gültekin Aydoğdu’nun fasıl tanımını olduğu gibi aktararak, konuyu yorumlarınıza bırakacağım:

Fasıl, Türk musikisinde bir bestekârın aynı makamda bestelediği iki beste ile iki semaiye verilen addır. Dede efendinin Sultân-ı Yegâh faslı demek, bestekârın o makamda bestelediği iki beste ile iki semai (Ağır ve Yürük Semai) demektir.

Birinci beste ağır karakterli Darb-ı Fetih, Ağır Çenber, Darbeyn gibi usûl’lerle bestelenir.
İkinci beste daba yürük canlı ve kısadır. Hafif ve Muhammes gibi usûller’le bestelenir.

Geniş manasıyla Fasıl, bir konser programıdır.

Bu konserde eserler, aynı makamdan olmak şartıyla usûl’lerine göre sıralanarak icra edilir. Rast Faslı, Mâhur Faslı gibi.
Eski icralarda bu fasıl’larda sıra şöyledir:

Herhangi bir sazla baş taksimi, Peşrev , Birinci Beste veya Kar, İkinci Beste, Ağır Semai, çeşitli şarkılar, Yürük Semai, Saz Semai, istenirse bir de oyun havası.

Şarkıların aranağmelerle birbirine bağlanmasından başka aralarda Saz ile Taksim yapmak veya Söz ile Gazel okumak adettir .

Bu, günümüzde Fasıl içinde yanlış bir uygulama ile bazı Şefler tarafından solo eser okutulması şekline dönüşmüştür.Geleneksel Fasıl icrasında Gazel ve Taksim’in dışında tek bir sanatçının solo okuması yoktur.

Usûl’ler hareket sırasına göre sıralanıp, Yürük ve canlı usûl’ler Düyek, Yürük Aksak gibi, sona bırakılır. Sonlar da Türkü veya Köçekçeler de okunabilir.

Bu topluluklarda bulunan sazlar, tarih boyunca çeşitli değişikliklere uğramıştır .

Santur, Rebab, Lavta gibi sazlar unutulmuş; 19. asırdan itibaren Sine keman’ın yerine Keman geçmiş, Klarnet yayılmıştır. Viola, Violonsel gibi Batı sazları sık görülmeye başlamıştır.

Hanendesiz fasıl olur mu?

Eskilerde 40 Hanende + 40 Sazendeden oluşan 80 kişilik Fasıl Heyetleri de konserler vermiştir. Faslı elindeki Def’le Ser-Hânen de idare ederdi.

1940 yılında Ankara Radyosu Türk Musıkisi Şefi olan Mes’ut Cemil Bey zamanından beri,Klasik Korolar ve diğerleri gibi Fasıl’da bir şef tarafından yönetilmektedir.

Meydan-Küme Faslı

Kalabalık ses topluluğuna eskiden Küme Faslı denirdi. Musikimizin tek seslilik yapısı içinde, geniş ve yüksek bir ses hacmi sağlamak ve bunu geniş dinleyici kitlesine duyurmak için kurulmuştu.

Saray’ların, büyük uzun divanhanelerin de daha sonra 19. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’un Okmeydanı, Kağıthane gibi mesire yerlerinde çalan bu toplulukların en kalabalığı 9 Kasım 1823 tarihinde Silahtar Ağa çiftliğinde havuz başında yapılanıdır.

İnce Saz Toplulukları

Küme faslı gibi kalabalık saz ve ses topluluğu değildir. Eser sıralamasında büyük eserlere yer verilmez. Şarkı, Türkü ağırlıklıdır. Saray, Köşk, Konak ya da evler de, Tekke meydanı gibi yerler de, oda müziği gibi, az sayıda müzisyen tarafından icra edilirdi. 8.yüzyılın Avrupa’lı seyyahlarından, Osmanlı Edebiyat,Kültür ve Müziğini iyi tanıyan Toderini, İnve saz-Kaba saz ayırımını yapar. Mehterhane ve Savaş çalgılarının yer aldığı kümeyi Kaba Saz, oda müziği yapan diğer sazlardan oluşan kümeyi de İnce Saz olarak anlatır. İkinci Meşrutiyeti izleyen yıllarda İstanbul’da ilk kez halka açık Türk Musikisi konserleri verilmeye başlanır. Tanburi Cemil Bey’in de katıldığı bu konserler Tepebaşı gazinosunda yapılır ve 15 kişilik topluluklardır . Üçüncü Selim ( 1789-1807) yıllarında başlayan batılılaşma hareketleri sırasında Fasıl Müziği de etkilenerek ikiye ayrılır:

Batı çalgılarının da yer aldığı Fasl-ı Cedid ve geleneksel Fasıl Heyeti Fasl-ı Atik.

Günümüzde Fasıl

T.R.T.Ankaraİstanbul ve İzmir Radyolarında devam eden geleneksel fasıl programlarının yapısı çoğunlukla 30-40 Ses ve 15-20 Saz sanatçısının birleşiminden oluşmakta ve Batı anlamında bir şefın yönetiminde yapılmaktadır.

1950′li yıllardan beri sadece Makam isimleriyle, Kürdilihicazkâr Faslı, Mahur Faslı, Nihavend Faslı gibi adlandırılmaktadır.

Hanendeler-Ses sanatçıları, Sazendeler-Saz sanatçıları, Ser Hanende-Fasıl şefi veya Yöneten olarak değişmiştir.

Program içerikleri, Peşrev, Ağır Aksak, Sengin Semai, Devr-i Hindi, Türk Aksağı, Aksak, Düyek.,Curcuna, Yürük Semai, Yürük Aksak ve Saz Semai’sinden oluşmakta, Ara Taksimi ve Gazel ile akış içinde renklendirilip icra edilmektedir.

Eski geleneksel Fasıl türlerinin bir karışımı ve şarkı formunun en güzel ve hareketli eserlerinden oluşan bu günkü Fasıl Programlarının sadece T.R.T. Kurumu Radyo ve Televizyonlarından dinlenebildiği de tartışılmaz bir gerçektir.