Anadolu’da Fethin Dili: Ani’den Başlayan “Kilise → Cami” Dönüşümü

Değerli dostum Ali Yıldız’la Anadolunun Türkler tarafından vatan edinilmesi husunda fikri ayrılığa düştük. Ali Yıldız , Yollar körüler yaptık gönülleri fethettik diyor. Bunun böyle olmadığının cevabıbı birinçi makalede verdim. İkinçi olarak Türkler Din ve dillerine karışmadı , medreseler kurdu diyor.  Bu cümle bize  öğretilen masaldır. Bu makalede bunun böyle olmdığını izha çalışaçağım. Gerekçem şöyle:
“Selçuklular Anadolu’yu vatan  yaparkenn din ve dillere karışmadı; medreselerle yerli halkın çocuklarını eğitti” iddiası, kronoloji ve kurumların gerçek işlevleriyle uyuşmuyor. Ani Ermeni kentinin fethi 1064 ‘tür. Kars gezimde Ani Harebelerini gezdim Arpa çayı’nın Ermenistandan Hazara akışını hüzünle seyrettim. Arif Nihat Asya’nın;
Aras niçin benden doğar bana dökülmez mısrağı içimi sızlattı.
Fethin hemen ardından kutsal mekân düzenine müdahale edildiğini; Anadolu genelinde ise kiliseden camiye dönüşümlerin ve yeni cami inşalarının egemenliğin açık sembolü olarak Andoluda ilk yapılan cami olan Menucer camisi gösterir. Cami bir kilise yıkıntısı üzerine inşa edilmiştir. Restuara edilmiş güzel duruyordu.  Medreseler ise fetihten 20–40 yıl sonra, kurumsallaşma evresinde, İslâmî ilimler ve devlet kadrosu yetiştirmek için ortaya çıkmıştır. Burada bir anlaşalım. Fikrim yanlışa bir bilen beni aydınlatsın.
ZAMAN’a BAKALIM
• 1064 — Ani’nin fethedildi. Ani’de Ee büyük mabed olan Ani Katedrali camiye çevrildi. Fetih ve Cuma camisi olarak adlandırıldğını hem çiddi kaynaklar hemde Ani’ede elimize tutuşturulan buroşörde yazıyordu.  Fethedilen yerde  muktedirin inancını hakim kılmak bir orta savaş kuralıdır. Çağrı Bey bu kuraldan azade değil.
Kilisenin Fethi çami yapılmasından altı yıl sonra  1070’lerde Ani’de Menuçehr (Ebu’l Menuçehr) Camii: Şeddadî idaresinde kalıcı cami olarak inşa edildi. İslâmî varlığın mimari tescilidir ve islami ruhun Anadoluda kalıçılığını ifade eder.  Ezan sesiyle Ani’de çan sesi durmuştur. Bana Fetihten 40-50 yıl sonra ortak yaşama geçilmiş ezan ve çan sesleri aynı ortamda inlemiştir tabiki bu bir  sosyolojik süreçtir. Tarih felsefesi sosyolojisi böyledir. Kuru yer mekan ve Tarih ezberlemek değildir. Onun için Tarih hakkında konuşmak isteyenlerin bir önçeki makalemde belirtiğim gibi Medeniyetlerin tarihini ve oluşumunu idrak edeçek zihin zenginliğine ulaşmaları gerekmektedir.
• 1097–1105 tarihlerine inşa edilen  Kayseri Kölük (Karahisar) Medresesi: Anadolu’daki erken medrese örneği; medreseleşme fetih-sonrasıdır. Görülüyorki ilk medrese 1071’den 34 yıl sonra yapılabilmiş. 1271 yılında yani fetihten 100 yıl sonra  Sıvastaki Gök Medrese yapıldı. Tam yüz yıl sonra Anadulunun efendisi olma yolundaki büyük anıt bu medresedir. Devlet kurumlaşmıştır artık.
Sevgli Ali Yıldız Medreseyi Anadolunun Türkleşmesinin bir gerçeği kabul etmiş. Ben tam tersini düşünüyorum Medrese Türkü araplaştıran bir rezil kurumdur. Selçuklular Anadoluda üç madde kurum iinşa ettiler. Cami, Medrese ve Tekke. Tekeler, Türkleşmeye biraz katkı koydu.  Tekkeler yaşayan halkın korkusunu aldı. Kin gönüllerde yine kaldı . Türkler boyun büken halka. Karabudun der. Karabudun  hep karabudun olarak kaldı.Osmanlı egemenliğinde 500 yıl kalan Araplar gibi.Prof.dr. Osman Turan ve Prof.dr. İbrhim Kafesoğlu Selçuklu Tarinini yazdılar Türkiyede Tüm Tarih bölümlerinde bu kitaplar okutuluyor. Bu bakış sosyolojik tarih felsefesi ve gerçekle uyuşmuyor diye düşünüyorum 1206 — Kayseri
 “Din ve Dillere Karışmadılar” Söylemi  tarihselliğe hiçoturmuyor.Neden  oturmuyor?
Fetihle birlikte en büyük mabedin cami olarak kullanımı (kısa süreli de olsa) ve akabinde yeni cami inşası, ibadet mekânlarının yeniden tanımlandığını gösteriyor. Bu, dinî düzene “hiç karışılmadı” söylemiyle bağdaşmaz . Ani’deki     Menuçehr Camii  ve yanında katedralin camiye çevrilmesi pratiği Muktedir güçün madur güçü inanç yönünden baskıladığını gösteriyor. Bu gerçek bizim tarihimizi küçültmez ve bir gerçeği ifade eder bu gerçek o zamanın gerçeğidir. Ğerçek değişmezBizim tarihçiler yazmasada bilim insanı tarihçiler yazıyor. Türklerde bu zamanın içindedirler. . Ortaçağ fetihlerinde ganimet olağandır; ancak “Ani’de filan cami doğrudan yağma ile finanse edildi” tarzında tartışmasız birincil kayıt yok. Ançak ben çağın gereği Meneçur çamisinin ganimetle yaıldığını düşünüyorum. Savaşı kazanan  muktedir Horasandan  altın getirip Ani’ye cami yapmaz
 “Kilise  Cami” Dönüşümünün Anadolu’daki Yeri
Büyük mabetlerin fetih camisi yapılması, İslâm fetih pratiğinde yaygın ve bilinen bir yöntemdir; Anadolu’da da yeni cami inşaları ile dönüşümler birlikte yürür  B yöntem her din mesubu muktedir için geçerlidir. Saray çevresinde veya yerel dengeler gereği bazı kiliselerin asli işlevini bir süre koruduğu istisnalar  Selçuklulularda vardır..Bu, genel siyasetin “müdahalesiz” olduğu anlamına gelmez; pragmatik düzenleme demektir .
Ani, fetih sonrası ibadet coğrafyasına müdahalenin tipik bir laboratuvarıdır: kısa süreli katedralin cami kullanımı , Menuçehr Camii’nin inşası. ^(*) Medreseler ise fetihten hemen sonra değil, kurumsallaşma evresinde, İslâmî düzeni kalıcılaştırmak ve elit kadro yetiştirmek için devreye girer. Bu gerçeklik, “din ve dillere karışmadılar; medreselerle yerli halkın çocuklarını eğitip gönülleri kazandılar” anlatısını kronolojik ve kurumsal olarak çürütür [1][2][3].

KAYNAKLAR)
1- Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu – Klasik Çağ (1300–1600), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, s.12–15.
2 Speros Vryonis, Ortaçağ Helenizminin Anadolu’da Çöküşü ve 11–15. Yüzyıllarda İslamlaşma Süreci, 1971, s.143–150 (özellikle s.145).•
3- Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu ,Alfa Yayını.sf.123.İstanbul.2025.
Kaynaklar Menecur Camisinin yeni inşa edildiğini yazıyor.   Bana göre fetihte bir kilise yıkıldı. Cami inşa edildi.