Datça İmar Planını kim çizdi?

Bilgi, merak öyle garip bir şey ki, bir noktadan çıkıyorsunuz ve kendinizi bambaşka bir yerde buluyorsunuz. Atça'nın ilk şehir planı çizimi konusu da aklıma oradan takıldı anlatayım.

İzmir'de bir Devlet Üniversitesinin kuruluşunda da çok emeği geçen değerli dostum Prof Dr İbrahim Atilla Acar'ın çağrısı üzerine, korona salgınından sonra yaygınlaşan "zoom toplantılarından" bu perşembeye düşen "Sürdürülebilir Kalkınma ve Avrupa Yeşil Mutabakatı" konulu sunuma katıldım.

İzmir Düşünce Topluluğu'nun düzenlediği sanal bunumu, özel bir Üniversitede Akademisyen Prof Dr Burcu Yavuz Tiftikçigil yaptılar. Önceleri genel bilgiler giderken, henüz elliyi bile bulmayan yaşı ile "Yeşil çevre konusunda bizim nesil, dünyanın son nesli olabilir" deyince gözlerim açıldı ve "ışınsal kent formunu" aklıma geldi

Yeşil, çevre, sanayileşme, ayak izleri, gelişme, modernleşme vs her şey konuşuldu ve en çarpıcı cümlelerinden birisi de, "evren, bugüne kadar birçok etken ve varlığın katkısı ile değişmiş, dönüşmüş ve bu güne gelmiştir. İlk defa evrenin iyi-kötü değişimi, insan tarafından tek başına olacaktır." deyince, ayaklarım titredi.

Çevre, plan ve insan unsurunun evrende ya da dünyada ne kadar etkin olduğunu düşünmeye başladım ve şimdi Aydın'ın bir mahallesi sayılan, ATÇA BELDESİ'nin yerleşim planı gözlerimin önüne geldi

Dünyada olduğu gibi ülkemizde de çok ender bir yerleşim planı ile modern Aydın-Atça'da kasaba/mahallesi/Köyü kurulmuştur.

Bugünden bakınca, kişisel olarak "siyaset" ile ilgilendiğim için, hani halk arasında derler ya "köpekler gibi" pişmanım. Ama Atça olayı gündeme gelince, 2011 MV Genel seçimlerinde Genel Başkan Kemal Kılıçdaroğlu ve Genel Sekreter Bihlun Tamaylıgil, CHP için yürüttüğüm projelerden dolayı Antalya'dan Milletvekili olmami istediler ve ben de çalışmaları bu yönde yürüttüm.

Önceki Ankara-Çankaya belediye başkanlarından Prof Dr Muzaffer Eryılmaz'ında o an bulunduğu ve büromuza gelen, "Deniz Baykal İbrahim'in MV listesinde olmasını istemedi" telefonu ile noktalanan süreçten sonra, yönetim benim Aydın'da 2011 MV Seçimlerinde sahada çalışmamı istediler ben de bir aydan fazla sahada çalıştım.

İşte ATÇA ile tanışmam da böyle oldu.

Atça'nın yanından geçmeyeniniz yoktur. Atça, Nazilli ve Aydın yerleşimlerine yakın, Denizli-Aydın ana karayolu üzerinde, tarımsal ürünleri ile ünlü şirin bir beldedir. Seçim çalışmalarında o dönem Aydın Milletvekili de seçilen dostum Prof Dr Metin L. Baydar ile dolaşırken, Atçalılar ile ettiğim sohbetlerde, enteresan bilgiler aktardılar. Bunları yıllar önce bir gazete köşesinde yazmıştım.

Yeniden yazacak olunca, şöyle yazılan, çizilenlere bakınca "bilgi kirliliği" denilen şeyi bir kez daha gördüm ve inanamadım.

Bunları yazmayacağım, internete girin ve "Atça" tarihi ve ilk şehir imar planı ile yazılanlara bir göz atın ne demek istediğim anlaşılır.

Ama, yerinde o dönemleri yaşayan olmasa da babasından, dedesinden bire bir dinleyenlerin anlatısı şöyle.

Osmanlı Devletinin son günleridir. Ege yöresi gibi Atça da 27 Mayıs 1919’da Yunan işgaline uğrar. Mustafa Kemal'in (Atatürk) Büyük Taarruzu (26 Ağustos- 9 Eylül 1922) ile birlikte, Atça da, 5 Eylül 1922'de Yunan işgalinden kurtulur. Giderken kasabayı da ateşe veren Yunan askerleri kasaba yakar, taş üstünde taş bırakmazlar.

Cumhuriyet’in ilanından sonra Atatürk’ün ziyaretiyle mahallenin imarlı planlama süreci başlatılır. Benim dinlediğim ve öğrendiğime kıyasla bu ayrıntı, yazılı kaynaklarda üzgünüm ki çok tarafsız yazılmamış. (Biraz kişiler ön plana çıkarılarak tarihe not düşülmüş.)

Ama benim o gün dinlediğim kaynaklar böyle anlatmışlardı.

Osmanlının son döneminde Paris'e eğitim için giden bir Atça'lı genç vardır. Paris'te Mimarlık eğitimi almış ve sonrasında orada mimarlık çalışmalarını sürdürmüştür.

Bartın Üniversitesinden, Selma ÇELİKYAY ve Tuğçe YURTKULU'nun Dergipark.org tr'de 31 Temmuz 2018'de yayınladıkları bilimsel yazıda bu konuya şu atıfta bulunulmaktadır.*

"Atatürk, Paris’te eğitim görmüş Atçalı Mühendis Abdi Hıfzı ve Fen İşleri Memuru Halil Bey ile 1924 yılında yaptığı görüşmede savaştan zarar gören bütün binaların yıkılmasını ve yeni oluşturulacak yerleşme düzeni için modern bir imar planı çizilmesini istemiştir. Abdi Hıfzı Bey ve Halil Bey, Paris’in ışınsal kent formunu ve Şanzelize gibi ünlü caddelerinin de birleştiği Etiole (Charles de Gaulle) Meydanı’nı (Şekil 2a) örnek alarak bir imar planı hazırlamışlardır. Atça’nın ilk imar planı 3 Ağustos 1926’da onaylanarak uygulama kararı alınmıştır."

Atça imar planını çizen mimar, ismini bile kayıta düşmemiştir. Bunu ülkesine bir borç olarak görmüş, Paris'ten kasabası için gelmiş, bu çalışmaları tamamlayıp, daha sonra da Paris'e geri dönmüştür.

Çevre ve insan ayak izlerinden, sürdürülebilir kalkınma ve yeşil mutabakattan başlayıp, Atça'dan çıkmak pek akıl karı değil ama, eee olsun, evrenin yaşayan son nesli olduğumuz göründüğüne göre, o kadar da çılgınlık bizde de olsun, değil mi?

* (Bana anlatılanlara en yakın kanıtlı bilgiler bunlar olduğundan sizelere önerim bunlar olabilir https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/514755 , https://tr.wikipedia.org/wiki/At%C3%A7a,_Sultanhisar. https://teyit.org/ideal-cumhuriyet-koyu-projesini-ataturk-cizdi-iddiasi)