Dünyada Covid-19 aşılamaları: Ne yapılıyor?

Aşı çalışmaları COVID-19 aşısını ortaya çıkan yeni varyantlara yönelik daha etkin kılmaya çalışıyor. Yapılan modelleme çalışmaları aşılamanın “eski” varyantların yaratmış olduğu etkilere karşı faydalı olduğunu gösterdi.

Son bir yıla yakın sürede dünya ölçeğinde COVID-19 aşısı yapıldı. COVID-19 ile yapılan mücadelede önemli bir başarı kazanıldı. Rekor zamanda geliştirilen aşılar ile 4.4 milyar kişiye bir ya da daha fazla doz COVID-19 aşısı uygulandı ve dünya nüfusunun yarıdan fazlası aşılandı. Ülkemizde ise bu süreçte geri kalmadı ve COVID-19 aşılama programı ile 18 yaş ve üstü nüfusunun yüzde 80’den fazlası en az bir doz aşı uyguladı.

Aşı geliştirme çalışmaları hızlı biçimde ilerlerken (200’den COVID-19 aşısı hazırlanma aşamasında. Türkiye’de ise 16 kadar COVID-19 aşı ve aşı adayı bulunur), ülkemizde dahil olmak üzere farklı türde ve etki mekanizmasına (mRNA, inaktif, adenovirüs vektörlü vb.) sahip aşı hastalara ulaştı.

Ancak dünyanın birçok bölgesine aşılar eşit oranda ulaşmadı. Başlangıçta üretim yetersizliği buna neden olurken, daha sonra ülkelerin ekonomik koşulları, vatandaşlarının kültürel düzeyleri de etkili oldu. Yeni gelişen varyantların ve mutasyonların özellikle virüsün bir kişiden diğerine aktarımı esnasında gerçekleştiği kabul edilirse, aşılamanın düşük olduğu bölgelerde bu tarz mutasyonların çoğalması şaşırtıcı olmaz.

(yüz kişi başına uygulanan aşı sayısı)

Kaynak: Mallapaty S, Callaway E, Kozlov M, Ledford H, Pickrell J, Van Noorden R. How COVID vaccines shaped 2021 in eight powerful charts. Nature. 2021 Dec;600(7890):580-583. doi: 10.1038/d41586-021-03686-x.

Dünyada sekiz ayrı aşı ile 10 milyara yakın doz uygulandı. Ülkemizde ise başlangıçta iki aşı ile aşılanmalar başlandı ve son bir ayda acil kullanım onayı alınarak, TURKOVAC aşısı ile üç aşı seçeneği ile aşılamalar devam ediyor (Dünya Sağlık Örgütü listesine göre Türkiye’de Sputnik V için de onay alındığı anlaşılıyor, ancak yaygın aşılamada bu aşı kullanılmıyor). Dünya ölçeğinde aşılamalar sayesinde binlerce hayat kurtarıldı. Örneğin, ABD ve Avrupa’da 750.000 hayatın COVID-19 aşılarıya kurtarıldığı bildiriliyor.

(milyar doz aşı)

En çok uygulanan aşı Vaxzevria® adındaki aşı maddesidir (vektör bazlı bir COVİD-19 aşısı). İkinci sırada ise bizim ülkemizde Sinovac (inaktif aşı) olarak adlandırılan CoronaVac aşısıdır. Üçüncü sırada ise bizim ülkemizde şu anda en yaygın uygulanan Comirnaty (Pfizer-Biontech mRNA aşısıdır). TURKOVAC aşısı ise CoronaVac aşısı gibi inaktif aşıdır.

En az iki aşı dozunun uygulanması ile birçok ülkede başarı sağlandı. Ancak COVID-19 ile mücadelenin bu noktada henüz bitmediği kısa süre içerisinde anlaşıldı. Aşılama sonrası hastaların kanında aylar içinde kaybolan nötralizan antikorlar, ortaya çıkan yeni varyantlar, aşılanmış ve aşılanmamış olan kişilerin hala geçerli olan sosyal mesafe, el ve ortam hijyeni kuralları ve maske kullanımı gibi tedbirleri gevşetmeleri önümüzde duran önemli sorunlar arasında yer alır. Aşılama dahil birçok tedbirin sürdürülmesi önemini korumaktadır.

COVID-19 aşılarının aylar içindeki etkinlik kaybı ise üçüncü doz aşıyı gündeme getirdi. Şu anda bekleme süresi dolan bir çok hasta üçüncü dozunu yaptırıyor.

(Seçilen dört aşının ikinci doz aşıdan sonra aşı performanslarının (%) günler içerisinde kaybolması)

Buna göre ülkemizde uygulanan Pfizer-Biontech aşısının ikinci doz aşıdan sonra, alt ay içinde performansının yüzde 30’lara kadar düştüğünü gösteriyor. Dolayısıyla altı aydan sonra üçüncü doz aşı gerekli olmaktadır. Omikron salgını ile birlikte bu süre hastalanmamışlarda üç aya kadar çekildi (bkz. KLİMİK Derneğİ’nden Omİkrona KarşI BağIşIklama Önerİlerİ. 16.12.2021. erişim: https://www.klimik.org.tr/2021/12/16/klimik-derneginden-omikrona-karsi-asi-onerileri/) .

Varyantlar ise diğer bir sorun grubunu oluşturuyor. Şu anda en yaygın görülen varyantlar alfa, beta, gamma, delta vb. Bu varyantlar ilk SARS-CoV-2 virüsüne göre daha hızla yayılım gösteriyorlar. Mevcut aşıların alfa, beta ve gamma varyantlarına karşı yüksek düzeyde etkin oldukları anlaşıldı. Ancak özellikle beta (Güney Afrika’da ilk tespit edildi) ve gama (Brezilya’da ilk tespit edildi) varyantlarına karşı viral vektör ya da inaktive aşılarının daha az etkili oldukları anlaşıldı.

Aşıların başarısıyla birlikte yeni varyantlar eski varyantların yerini alıyorlar. Örneğin, delta varyantının hakimiyeti göze çarpıyor. Yeni varyant omikron ise sayıca çoğalmaya aday bir varyanttır. Bu nedenle yapılacak 3. doz aşı uygulamaları (koruyuculuğu yüzde 70’lere kadar çıkarıyor) ve diğer sınırlayıcı tedbirlerin artırılması önemli bir mücadele seçeneği olarak önümüzde duruyor. Aşılarla ilgili çalışmalar devam ediyor. Şu anda yeni varyantları da kapsayan aşılar yanı sıra, bağışıklık sistemini daha etkin uyarabilen, kolay taşınabilen, hızlı üretilebilen, burun bölgesinden uygulanabilen vb. aşılar gelişim aşamasında.

(Genom Sekans yöntemiyle tespit edilen varyant oranları. 23.12.2021 tarihi itibariyle Almanya’da Delta oranı %98.4, Omikron oranı %1.6)

Kaynak: Neue Virusvarianten. Corona: Wie gefährlich sind die Varianten? Erişim:

https://www.quarks.de/gesundheit/medizin/corona-wie-gefaehrlich-sind-die-neuen-mutationen/. Erişim tarihi: 26.12.2021.

Çocukların aşılanması konusunda ise birçok ülke temkinli. Pfizer–BioNTech aşısı 5-11 yaş grubu için acil kullanımı aldı ve ABD’de beş milyondan fazla çocuğa en az bir doz aşı uygulandı. Yapılan modelleme çalışmaları aşılamanın “eski” varyantların yaratmış olduğu etkilere karşı faydalı olduğunu gösterdi. Latin Amerika’da bazı ülkeler ise Sinopharm aşısını çocuklarda kullanıma açtılar.

COVID-19 aşıları konusunda önemli gelişmeler kat edildi. Milyarlarca insan aşılandı ve COVID-19’un zararlarından korundu. Yüzbinlerce insan ölümden kurtuldu. Aşı çalışmaları COVID-19 aşısını ortaya çıkan yeni varyantlara yönelik daha etkin kılmaya çalışıyor. Çocuklarda güvenliği konusunda çalışmalar devam ediyor. Çocuklarda da az olmakla birlikte COVID-19 zararlı olabiliyor. Şu anda aşılanmamış çocuklar önemli risk altındalar, ayrıca okulda ve toplu yerlerde bulunmaları nedeniyle ailelerine de COVID-19’in yeni varyantlarını bulaştırma riskini taşıyorlar. Bu bağlamda en önemli çalışma alanları aşı karşıtlığı ile karşı çıkmak, düşük ekonomik düzeyi olan ülkelere aşının sağlanması, ülke içindeki aşı erişiminin sağlanması, yeni varyantlara yanıt veren aşıların üretilmesi gibi konular olması bekleniyor. (HY/RT)

Kaynaklar

1. Übersicht zu besorgniserregenden SARS-CoV-2-Virusvarianten (VOC). Erişim:

https://www.rki.de/DE/Content/InfAZ/N/Neuartiges_Coronavirus/Virusvariante.html;jsessionid=C98963247E2E22B2B0ADE492E3B8679B.internet052?nn=2444038. Erişim tarihi: 26.12.2021

2. Mallapaty S, Callaway E, Kozlov M, Ledford H, Pickrell J, Van Noorden R. How COVID vaccines shaped 2021 in eight powerful charts. Nature. 2021 Dec;600(7890):580-583. doi: 10.1038/d41586-021-03686-x.

3. Neue Virusvarianten. Corona: Wie gefährlich sind die Varianten? Erişim:

https://www.quarks.de/gesundheit/medizin/corona-wie-gefaehrlich-sind-die-neuen-mutationen/. Erişim tarihi: 26.12.2021.

4. KLİMİK Derneğİ’nden Omİkrona KarşI BağIşIklama Önerİlerİ. 16.12.2021. erişim: https://www.klimik.org.tr/2021/12/16/klimik-derneginden-omikrona-karsi-asi-onerileri/.

5. Callaway E. Omicron likely to weaken COVID vaccine protection. Nature. 2021 Dec;600(7889):367-368. doi: 10.1038/d41586-021-03672-3. PMID: 34880488.

6. Ledford H. Six months of COVID vaccines: what 1.7 billion doses have taught scientists. Nature. 2021 Jun;594(7862):164-167. doi: 10.1038/d41586-021-01505-x. PMID: 34089016.